Folklor Rzeszowski

Tańce tego regionu cechuje żywiołowość, dynamika, duże tempo (czasami zróżnicowane), nade wszystko zaś ogromna swoboda, a także obszerność i elegancja ruchu. Cechą, która występuje znacznie wyraźniej niż w innych regionach Polski, jest dowolność w doborze i kolejności ustalonych elementów ruchowych, wprowadzana z dużą fantazją oraz ozdabianie różnymi dodatkowymi wyrazistymi gestami. Często powtarzanym ruchem tancerzy jest potrząsanie otwartą dłonią ręki uniesionej w górę. Jest to jakby pozdrowienie otoczenia, kolegów, dziewczyny i chęć zwrócenia na siebie uwagi. Tancerz daje znak uniesioną ręką muzyce, aby przestała grać, bo „on” teraz będzie śpiewał i tańczył. W czasie śpiewu tancerze szeroko rozpościerają ręce, unoszą je w górę i na zmianę opuszczają w dół. Często stosują kroki akcentowane, skoki w miejscu, tupnięcia, opadnięcia ze skoku w głęboki przysiad i uderzenie ręką o podłogę.

Po szybkich jak wicher obrotach następuje nagłe zahamowanie i energiczny rzut ręki w górę. Często tancerz klaszcze w dłonie, uderza dłonią w kolano. W czasie tańca słychać pokrzykiwania, pogwizdywania, nawoływania różnego rodzaju – „huloj…”, „równo chłopoki, a równo”, „na odwyrtke”, „pod wykrętke”, „a wolnij, ta wolnij”, „puszczoj…”, „stop muzyka”, „hola muzyka”. Dziewczęta, nieco skromniejsze, przytupują mniej energicznie, nie gestykulują rękami, ale popiskują „iii…” w czasie wzmagania się tempa tańca.

Sposób poruszania się w tańcu charakteryzuje rozluźnienie ciała, przy czym większość tańców jest tańczona na całych stopach, nogi w kolanach miękko zginają się i nie usztywniając prostują przy każdym postawieniu stopy.Postawa prosta, dumna, z lekko wzniesioną głową, ale nie jest sztywna. Tancerki bardzo często składają ręce na biodra, łokcie skierowane są ku przodowi i całe ciało wprowadzone w piękny, harmonijny, rozedrgany ruch. Większość tańców posiada metrum na dwie czwarte lub trzy ósme.

Zgodnie z muzyką kształtuje się podział tańca na części. Bywają tańce składające się z jednej, dwu i trzech części. Tańcom nieodłącznie towarzyszy, jako część składowa, piosenka (przyśpiewka). Tańczący śpiewają często jedną zwrotkę na początku, a następne w czasie tańca lub przed powtarzaniem go.

Folklor Rzeszowszczyzny cechuje duża różnorodność form tanecznych. Tańce można podzielić w następujący sposób:

  • tańce pojedynczych par
  1. tańce obrotowe – tańczone w jednym miejscu, pary krążą wokół wspólnej osi
  2. tańce wirowe tańczone obrotami w prawo i w lewo po linii koła w I i w II kierunku tańca
  3. tańce, w których występują różne motywy taneczne połączone z obrotami lub wirowaniem.
  • tańce zbiorowe – wykonanie tych tańców wymaga dużej przestrzeni, bywa uzależnione od liczby par. Są to tańce składające się dwu lub trzech części. Występują w nich różne motywy taneczne i tańczy się je w niektórych fragmentach wspólnie. Na terenie Rzeszowszczyzny jest ich niewiele.

 

Najstarszą grupę stanowią tańce obrotowe. Jak podają starzy informatorzy tańczono je bardzo często, prawdopodobnie z uwagi na małą przestrzeń w ciasnych izbach. Dreptano więc w miejscu, jedna para obok drugiej, stawiając nogi na całej stopie i podrygując rytmicznie.

tancerze stosują tu różne ozdobniki taneczne, a więc: kroki akcentowane, unoszenie nogi, przyklęki, przenoszenie złączonych w parze dłoni z lewego biodra tancerza na prawe biodro tancerki, zwrot biodrami(zarzucanie) itp. Większość tych tańców zanotowano na Pogórzu – okrąglok, drobny, kulawy, drąg, strząska. W okolicach Przeworska jest to bandoska, a w okolicach Rzeszowa – z powódka (z boku).

Najliczniejszą grupą są tańce wirowe. Należą do nich tańce o metrum dwudzielnym i trójdzielnym. Jedne z nich tańczone są do jedynej, określonej melodii, inne do różnych melodii. Większość poprzedza przyśpiewka. Tancerze stosują różne ujęcia rąk. Najczęściej jest to ujęcie zamknięte, a ręce złączone dłońmi, lewa tancerza i prawa tancerki, złożone są i uniesione w bok, czasem opuszczone nisko w dół lub złożone na lewym ramieniu lub biodrze tancerza. Nierzadko też spotyka się w tańcach wirowych różne odmiany ujęcia okrągłego. Krokami tanecznymi w części wstępnej są bieg w przód, krok dosuwany, boczny, akcentowany, a w części wirowej – krok taneczny polki wykonanej płasko lub drygliwe, krok taneczny sztajerka, oberka, walca lub przestępowanie w obrotach z nogi na nogę. Dodatkowe ruchy to unoszenie od kolana w tył w walczyku, w polce kucanej i dzwon, mocne zginanie obu nóg w kolanach (w polce kucanej), zaznaczanie jedną nogą, przednią częścią stopy (w polce z kropką, w polce z nogi)

Nie mniej ważną grupę stanowią tańce, w których występują różne motywy taneczne, połączone z obrotami i wirowaniem. Są to przeważnie tańce składające się z dwu i trzech części, w których krążenie w miejscu lub wirowanie przeplatane jest innymi motywami ruchowymi: chód w przód, podskoki, wysuwanie nogi, lekkie unoszenie nogi. W odniesieniu do rąk: unoszenie rąk w górę, zginanie i prostowanie, grożenie, klaskanie.

Do wyodrębnionej grupy tańców powszechnie tańczonych zaliczyć należy: polkę bez noge, polkę w lewo, trampolkę, chodzonego, oberka, sztajerka, walca. Tańce te znane są we wszystkich podregionach z małymi lokalnymi odmianami i nieraz z inną melodią. Wszystkie, oprócz chodzonego i walca, poprzedzone są przyśpiewką i wstępem do tańca, tak zwanym „przytańcowaniem” – tańczący krokiem dosuwanym, zmiennym, akcentowanym, z przesunięciem w bok albo nawet marszem postępują w przód po linii koła.

Polka bez noge jest tańcem najpopularniejszym na całym terenie. Tańczą ją różnie: w okolicach Krosna, częściowo Rzeszowa i Przeworska, z ugięciem nogi i obniżeniem w pionie na „raz” każdego kroku tanecznego. Na niektórych terenach polkę bez noge tańczono płasko, tak że kieliszek postawiony na głowie nie mógł spaść. Postawa tańczących była więc wyprostowana. W okolicach Rzeszowa, w niektórych wsiach, jeszcze dzisiaj tańczy się polkę bez noge płasko, akcentując jedynie pierwszy krok każdego kroku tanecznego (wsie Albigowa, Kielnarowa, Woliczka, Grodzisko, Przedbórz koło Kolbuszowej). Oberek, sztajerek i trampolka tańczone są drygliwie, lekko sprężynującym krokiem, miękko zgina się i prostuje nogi w kolanach w podwójnym rytmie w stosunku do rytmu kroków

Zmianę kierunku obrotów podkreśla krok akcentowany. W walczyku tancerz unosi nogę od kolana w tył. W oberku bije płaskie hołubce lub, przyklękając w pochyleniu, uderza ręką w podłogę. Polkę w lewo tańczy się na okrągło, w jednej odmianie płasko, w drugiej – zgina się nogę na „raz”, a w jeszcze innej na „dwa” każdego taktu. Chodzony należy do grupy tańców obrzędowych. Pary w czasie utanecznionego chodzenia wkoło izby (zwłaszcza w czasie uroczystości obrzędowych) urozmaicają tańce krokami akcentowanymi. Na szczególną uwagę zasługuje taniec chodzony samych mężczyzn. Występuje on na całej Rzeszowszczyźnie pod różnymi nazwami. W okolicach Krosna, Jasła jako okółka, w okolicach Rzeszowa – za kołem, koło Kolbuszowej – z małego, w okolicy Gorlic – taniec zachodni. Jest to rodzaj marszu wkoło izby, z dodaniem różnych elementów ruchowych wymyślonych przez tancerzy, celem popisania się dziarskością, siłą oraz fantazją. Tańczone były do określonych melodii.

Okółką zaczynały się zabawy i muzyki. Tancerze, chodząc wkoło izby, wybierali sobie partnerki, zapraszając je do tańca przyśpiewką: 

A chmurko sie, chmuro, chmuro,
chodź, tańcować ze mnom któro.
Czy to panna, czy to wdowa,
byle była białogłowa.