Ojczyzną krakowiaka jest oczywiście ziemia krakowska. Obszar, na którym narodził się ten taniec obejmuje sporą część dorzecza górnego lewego brzegu Wisły, a więc na zachodzie pasmo jury krakowsko-częstochowskiej, południową część Wyżyny Małopolskiej, a na wschodzie po obu stronach Wisły – zachodnią część kotliny krakowsko – sandomierskiej.
W Małopolsce na każdym kroku zaznacza się panowanie krakowiaka. Jednak nazwy tej nie nadał mu lud podkrakowski. W Krakowskiem liczne tańce wiejskie o dwudzielnym metrum i synkopowanym rytmie rozmaicie się nazywały: albo od miejsca pochodzenia, jak na przykład proszowiak – od Proszowic, skalbmierzak – od Skalbmierza, albo od sposobu tańczenia: suwany, mijany, przebiegany i inne. Wykształcony przez szlachtę, stał się dominującym w kuligach, szczególnie gdy takie niespodzianie zajeżdżały do dworów.
Budowa melodii krakowiaka jest symetryczna, o wyraźnie zarysowanych dwutaktowych frazach muzycznych. Taniec posiada metrum 2/4 i charakterystyczne synkopowane rytmy. Krakowiaka charakteryzuje szybkie tempo, pulsujący rytm, wzmacniany przez dzwoniące u pasów metalowe kółka. Szczególnie znamienny dla krakowiaka jest właśnie rytm synkopowy. Zaznaczone są w nim obydwie lub tylko słabsze części taktu, z mocniejszym akcentem na drugiej, słabszym na czwartej ósemce. Pod względem choreograficznym krakowiak składa się z dwóch części: cwału wykonywanego zazwyczaj w ciągu 8 lub 16 taktów i następującej po nim figury np. hołubce, krzesany, porębiańska tańczonej przez poszczególne pary.
Krakowiak – taniec i nazwa – zostały upowszechnione dopiero od czasów Wojciech Bogusławskiego w końcu XVIII w., głównie przez scenę – dzięki baletowi i operze. Forma muzyczna krakowiaka scenicznego i towarzyskiego różni się nieco od wiejskich tańców krakowskich. Jedną z różnic jest udział i rola śpiewu w tańcu. W krakowiaku towarzyskim lub scenicznym albo śpiewa się tańcząc, albo jest to forma wyłącznie instrumentalna. Wykonanie krakowiaka wiejskiego uwzględnia przyśpiewki, najczęściej dwu- lub czterowiersze. Ten swoiście brzmiący, przepojony dziarskim rytmem taniec, miał tę moc, że ułatwiał władanie orężem, gdy trzeba było bronić sprawy narodowej. Melodie krótkich zazwyczaj śpiewek krakowiaków, dzięki ich rytmice i buńczuczności, sprzyjały układaniu do nich tekstów patriotycznych.
Najbardziej znane to np: Albośmy to jacy tacy, Leć głosie po rosie Stanisława Moniuszki, Wesół i szczęśliwy Z. Noskowskiego, Skowroneczek śpiewa, krakowiaki J. Stefaniego z Krakowiaków i górali W. Bogusławskiego, krakowiak z opery L. Różyckiego Pan Twardowski, oraz pieśni patriotyczne w rytmie i z melodiami krakowiaków Bartoszu, Bartoszu, Dalej bracia, dalej żywo, Płynie Wisła płynie.
Nie śpiewano ich w tańcu, ale w domu przy okazji różnych spotkań podnosiły i umacniały ducha narodowego. Taniec, wykonywany z towarzyszeniem muzyki instrumentalnej i bardziej swobodnych, często żartobliwych przyśpiewek pełnił podobną rolę.
Rytm krakowiaka występował u kompozytorów polskich i obcych już w XVI i XVII wieku. Od końca wieku XVIII poprzez wiek XIX i XX elementy krakowiaka weszły do twórczości wokalnej i instrumentalnej polskich kompozytorów: J. Stefaniego, K. Kurpińskiego, F. Chopina, S. Moniuszki, Z. Noskowskiego, I. Paderewskiego, K. Szymanowskiego i innych.
