Polonez, to inaczej taniec polski, rozpowszechniony w całej Europie, dawniej zwykle rozpoczynający bale. U Włochów znany pod nazwą la polacca, u Francuzów la polonaise, które to określenie wyparło rodzimą nazwę. U ludu wiejskiego i wśród drobnej szlachty nosił nazwę polskiego lub wolnego i był tańczony tylko w czasie godów weselnych (zwykle podczas oczepin). Na Mazowszu zwał się niegdyś pieszym, w Krakowskiem wielkim, podczas gdy Krakowiaka nazywano małym. Później nazwa wielkiego przeszła i na samego krakowiaka. Inna często spotykana nazwa to chodzony.
Wzmianki o tańcu w rodzaju poloneza pochodzą z drugiej połowy XVI i początków XVII wieku. W Polsce taniec ten w swej najdawniejszej postaci zachował się w melodiach z początku XVII wieku, a znanych jako kolędy: „W żłobie leży”, „Dzisiaj w Betlejem”, „Bóg się rodzi”. Być może dopiero w wieku XVIII ułożono teksty religijne do wcześniejszych melodii tanecznych.
Tańczony pod koniec XVI i XVII w. na dworze królów polskich polonez był swego rodzaju paradą szlachty przed królem; stanowił nieodzowną część ceremoniału dworskiego. Otwierano nim największe uroczystości. Był tańcem poważnym i dostojnym. Od połowy XVII wieku polonez, znany wśród wszystkich warstw społecznych naszego kraju, zyskał rangę oraz miano tańca narodowego. Osiągnął sławę i poza jego granicami, jako szczególnie reprezentatywny dla naszej kultury. Stał się synonimem polskości.
Wiek XIX stworzył całą symbolikę poloneza, dopatrując się w nim, w jego przebiegu, charakterze, figurach odzwierciedlenia polskich stosunków społeczno-obyczajowych. Charakterem poloneza jest roczysta powaga, więc ruchy jego są powolniejsze od ruchów innych tańców w tempie 3/4, jak np: menueta czy sarabandy, od których odróżnia go również inne akcentowanie. Polonez posiada metrum 3/4 i składa się zwykle z dwóch części po 6, 8, lub 10 taktów każda.
W drugiej połowie XVIII w. dołączono część środkową, trio, również o dwóch częściach, a niekiedy i dwa tria z kodą. Tempo w całym tańcu jest jednakowe – umiarkowane, raczej wolne.
Początek tańca rozpoczyna się zawsze na mocnej części taktu, akcent wypada na mocnej i na słabej części taktu. Najbardziej charakterystyczny dla poloneza wieku
XVIII – XIX jest powtarzający sięschemat rytmiczny, występujący przeważnie na początku okresów oraz schemat rytmiczny kadencji na końcu okresów lub zdań, zawsze z wyraźnym akcentem na drugiej, słabej części taktu. Kadencja w polonezie jest bardzo istotnym elementem tańca, jest muzycznym podkładem do ukłonu, który jest wielokrotnie powtarzany w czasie tańca. Cechą charakterystyczną wszystkich rytmów polonezowych jest stała, jednolita pulsacja rytmiczna sześciu ósemek w takcie sprawiająca wrażenie płynnie realizowanego ruchu z akcentem na „raz” i „dwa”, podkreślanym wydłużeniem nuty.
Za charakterystyczną cechę polonezów ludowych uważa się metrum trójmiarowe, tempo powolne, początek tańca zaczynający się na mocnej części taktu, jeden schemat rytmiczny powtarzany w całej melodii. Polonezy lub „chodzone” ludowe mają regularną budowę okresową tzn. 4 + 4 takty. Pewne ich odmiany rytmiczne są nieodłącznie związane z charakterystycznymi melodycznymi i rytmicznymi poszczególnych regionów Polski.
Szczególnie rozbudowaną formę polonez osiągnął w muzyce artystycznej. Rytm poloneza stosowano i do dłuższych ustępów muzycznych o charakterze uroczystym i pompatycznym. W ten sposób powstały polonezy koncertowe, wariacje na tematy polonezowe itp.
Najlepszym przykładen są polonezy F. Chopina z najbardziej chyba znanymi Polonezem As-dur czy też Polonezem A-dur. Należy również wspomnieć o polonezach M. K. Ogińskiego, będacych odbiciem epoki i ducha narodowego.
Polonezy pisał również K Kurpiński, aczkolwiek do wielu z nich zakradł się panujący wówczas styl Rossiniego. Polonezy pisali niemal wszyscy znakomitsi kompozytorzy polscy i cudzoziemscy. Polonezy obcych kompozytorów różnią się jednak od polskiego elementami formalnymi i charakterem. Utwory o charakterze poloneza można znaleźć również w dziełach operowych, jak np. Fauście Spohra, Purytanach Belliniego, Halce Moniuszki.
